Kto poczuł pociąg, komu odjechał peron? Popkultura na torach

Pociągi, szczególnie te dalekobieżne, jak żaden inny środek lokomocji naziemnej służą budowaniu więzi międzyludzkich. Zupełnie obcy ludzie nagle stają się sobie bliscy – jednoczy ich zamknięta przestrzeń i wspólny kierunek podróży. Otwierają się przed współpasażerami, zwierzają ze swojego życia, jak Jake Gyllenhaal w Destrukcji. Niekiedy dochodzi do tragicznych nieporozumień – vide Pociąg Kawalerowicza. Innym razem – poróżnione osoby na powrót się do siebie zbliżają, jak w Pociągu do Darjeeling Wesa Andersona. Bohaterowie dystopicznego Snowpiercera Joon-ho Bonga walczą natomiast z niesprawiedliwością klasową; pociąg jest tu ostatnim bastionem ludzkości, gdzie luksusowe przednie wagony zajmuje oczywiście establishment, zaś plebs stłoczony jest z tyłu.

Przeczytaj: Dziewczyna z pociągu – wykolejona [recenzja filmu]

Czasem jazda koleją owocuje także… pociągiem erotycznym. Symbolika ciuchci wjeżdżającej do ciemnego tunelu w końcu zobowiązuje. To w jednym przedziale spotykają się Bond i Vesper z Casino Royale, Jesse i Céline z Przed wschodem słońca, Joel i Clementine z Zakochanego bez pamięci. O relacjach uczuciowo-społecznych w kontekście rzeczywistej lub metaforycznej podróży pociągiem śpiewali najwięksi, niektórzy nawet wielokrotnie, jak Bob Dylan, Bruce Springsteen) czy Johnny Cash.

W arcydziele czechosłowackiej Nowej Fali, Pociągach pod specjalnym nadzorem Jirzego Menza na podstawie powieści Bohumila Hrabala, młody chłopak z kolejarskiej rodziny rozpoczyna pracę na stacji zawiadowczej, gdzie wchodzi w dorosłość i przeżywa inicjację seksualną. Mało jest w całej historii kina równie zmysłowych scen erotycznych, co ta z pieczątkami.

Mało jest również tak poruszających ballad o złych wyborach życiowych, jak “Runaway Train” Soul Asylum.

Bilet do lepszego świata

“Come on and love me now / Love on a blue train / All aboard!”, śpiewała Sheila E. A nasza Maryla dodawała, by “wsiąść do pociągu byle jakiego”. Oczywiście, zależnie od okoliczności i skali, “lepszy świat” jako cel podróży pociągiem może przybierać różne formy – od beztroskiej zabawy (weselny banger “Jedzie pociąg” Ryszarda Rynkowskiego, “Loco-Motion” w interpretacjach Little Evy lub Kylie Minogue, “Funky Soul Train” Jamesa Browna) przez miejsce dzielone z bliskimi (“Midnight Train to Georgia” Gladys Knight & The Pips, “Midnight Train to Memphis” Kida Rocka) po ziemię obiecaną (“Peace Train” Cata Stevensa, “Zion Train” Boba Marleya, “Trans-Europe Express” Kraftwerku).

Bohaterowie serii o Harrym Potterze podróżują z mogulskiego Londynu do czarodziejskiego Hogwartu oldschoolowym ekspresem odjeżdżającym z peronu dziewięć i trzy czwarte. Króliczyca Judy Hopps z jednej z najlepszych animacji ostatnich lat przybywa do tytułowego Zwierzogrodu pociągiem z zapyziałej dziury, wiedziona podobnymi marzeniami o wielkiej karierze, co inna słynna prowincjuszka, bufetowa Mariola Wafelek (Katarzyna Figura) z Pociągu do Hollywood Radosława Piwowarskiego.

Ucieczka od rzeczywistości to również ucieczka przed wojną. W klasycznym Szanghaj Ekspresie Josefa von Sternberga bohaterowie z Marleną Dietrich na czele ewakuują się z Pekinu czasów wojny domowej. W pogodnym Pociągu życia mieszkańcy żydowskiej wioski w Europie Wschodniej zrzucają się na skład kolejowy i sami się deportują, częściowo w przebraniu hitlerowców.

Katastrofa kolejowa

Thrillerowy samograj – rozpędzić pociąg i zepsuć hamulce. Ten motyw wykorzystuje kilka filmów, z czego najciekawsze to japoński Super ekspres w niebezpieczeństwie z lat 70., Uciekający pociąg Andrieja Konczałowskiego oraz ostatni film nieodżałowanego Tony’ego Scotta, Niepowstrzymany z Denzelem Washingtonem. Niektórzy twórcy, szczególnie ci z rejonów kina klasy B, serwują przy okazji dodatkowe atrakcje, jak ogień (Płonący pociąg), chemikalia (Pociąg zagłady), lawina (Ekspres pod lawiną) czy most grożący zawaleniem (Skrzyżowanie Kassandra).

W słynnej scenie Powrotu do przyszłości III Marty i doktor Brown posługują się lokomotywą, by rozpędzić wehikuł czasu do wymaganej prędkości. Kiedy jednak Marty’emu udaje się już wrócić z roku 1885 do 1985, inny pociąg niszczy wehikuł. Z szynowym olbrzymem, który nie jest w stanie się zatrzymać, zmagają się także młodociani bohaterowie ekranizacji Stań przy mnie Stephena Kinga.

Scena zbrodni

Klaustrofobiczne przedziały, wagony bez możliwości ucieczki, mroczne podziemia metra, opuszczone stacje kolejowe. Pociągi i cały związany z nimi anturaż to idealna sceneria dla kryminału bądź horroru. Zagadki morderstw w pociągach rozwiązywali Sherlock Holmes i Hercules Poirot. Alfred Hitchcock umieścił na kolei akcje filmów Nieznajomi z pociągu i Starsza pani znika. W większości przypadków już po samym tytule wiemy doskonale, jakiego typu spektakl nas czeka – Wyrzuć mamę z pociągu, Nocny pociąg z mięsem, Pociąg grozy, Metro strachu, Morderstwo w Orient Expressie itp.

Elementy fantastyki występują w kolejowej konwencji rzadziej, ale też się zdarzają. W rewelacyjnej brytyjskiej antologii Gabinet Grozy doktora Zgrozy tytułowy tarocista wróży pięciorgu współpasażerom datę i przebieg ich śmierci, a każda z wróżb układa się w odrębną nowelę o wampirach i wilkołakach. W kultowym Tajemniczym pociągu w jednym z przedziałów siadają Bóg i Szatan, i rozpoczynają ożywioną dyskusję na temat dusz w niebie i piekle. W przerywnikach przygrywa punkowa kapela, wałkując do znudzenia wciąż ten sam kawałek, a w międzyczasie poznajemy trzy historyjki o demonach, psychopatach i gwiazdkach porno.

Arena walki

O ile w kryminałach intryga rozgrywa się w środku pociągu, o tyle w kinie akcji często przenosi się na zewnątrz, a ważniejsi od aktorów stają się kaskaderzy. Znamienne, że za pierwszy western w historii kina uznaje się dwunastominutowy Napad na ekspres z 1903 roku. Jeden z najpopularniejszych toposów westernowych (by wspomnieć jeszcze choćby Pięciu uzbrojonych mężczyzn, Przełęcz Złamanych Serc czy Jeźdźca znikąd) wykorzystywano także w filmach rozgrywanych poza światem Dzikiego Zachodu, jak Wielki napad na pociąg z Connerym i Sutherlandem, Tajna broń z Travoltą i Slaterem, Pociąg z forsą z Wesleyem i Woodym, Liberator 2z Seagalem. Przy czym pasażerów terroryzują nie tylko ludzie – bywa, że antagonistami są zombie (Train to Busan) albo gady (Węże w pociągu).

Współczesne superprodukcje nie zawsze muszą zresztą sięgać po motyw terroru, by traktować pociąg jako platformę dla efektownych pojedynków we wnętrzu lub na dachu. W pociągu walczyli bohaterowie Mission: Impossible Niezniszczalnych 3, Wanted, Sucker Punch, Kapitana Ameryki, nowego Tarzana. W Spider-Manie 2 Sama Raimiego dochodzi do starcia w rozpędzonym podmiejskim między Pająkiem a Doktorem Octopusem, w analogicznej scenie Batman Begins Nolana Nietoperz siłuje się z Ra’s Al Ghulem. W epilogu Skyfall postrzelony 007 wypada z pociągu do rzeki, zaś w Wolverinie Logan nie spada tylko dlatego, że wbija swe adamantowe szpony w dach japońskiego Shikansena.

Jedną z najbardziej pomysłowych scen walki w temacie przynosi Ant-Man, gdzie zminimalizowani przeciwnicy ścierają się pośród zabawkowej kolejki z popularnej dziecięcej serii o parowozie Tomku.

Podróż za niejeden uśmiech

Uciążliwi współtowarzysze podróży – któż tego nie zna. Dla twórców komedii to doskonały pretekst do gagów. W Samochodach, pociągach i samolotach Johna Hughesa Steve Martin musi znosić towarzystwo Johna Candy’ego. Zmorą bohaterów Eurotripu jest pewien namolny Włoch, zaś Adasiowi Miauczyńskiemu w Dniu świra przeszkadzają trajkoczące studentki, paniusia z pieskiem i skłócone małżeństwo – o opadającej klapie w WC nie wspominając.

Najwybitniejszym dokonaniem komedii kolejowej pozostaje Generał Bustera Keatona, gdzie podczas wojny secesyjnej maszynista z Południa rusza w pogoń za swoją lokomotywą skradzioną przed dywersantów z Północy, a cała sytuacja stwarza okazję do niepowtarzalnego slapstickowego widowiska.

Transamerican Express z Gene’em Wilderem i Richardem Pryorem parodiuje pociągowe kryminały – świadkiem zbrodni w ekspresie z Los Angeles do Chicago jest flegmatyczny wydawca książkowy.

Nic jednak nie przebije sceny z odjeżdżającym peronem z genialnego Top Secret! Zuckerów.

Czytaj także:
Dziewczyna z pociągu: Wykolejona [recenzja filmu]