Te filmy kiedyś szokowały widzów. Czy dziś nadal wywołują przerażenie?

Mija 60 lat od premiery filmu Ptaki

Mianem „starego filmu” określa się coraz częściej produkcje z lat 90. XX wieku, a co za tym idzie – rozmawiamy za mało o prawdziwych klasykach kina, które przez dekady wytyczały kinematografii nowe i ekscytujące ścieżki. 28 marca przypada 60. rocznica premiery Ptaków Alfreda Hitchcocka – filmu, na którym miliony widzów odczuwały faktyczny strach. Z tej okazji przywołujemy siedem uznanych produkcji, które swego czasu przerażały, szokowały i wyrzucały mnóstwo ludzi z ich strefy komfortu. Pamiętacie te tytuły?

Szokujące filmy – Psychoza (1960), reż. Alfred Hitchock

Dziś, kiedy zakończenie Psychozy już dawno zmieniło się z szokującego w ikoniczne, zaś scena morderstwa pod prysznicem weszła na stałe do słownika filmowej kultury masowej, trudno jest wejść w skórę ludzi, którzy doświadczali arcydzieła Hitchcocka na dużym ekranie. Zaskoczenie wynikało bowiem nie tylko z tego, że reżyser bezczelnie uśmiercił hollywoodzką gwiazdę filmu po zaledwie czterdziestu kilku minutach, ale też z faktu, że pokazał Janet Leigh w częściowym negliżu. Szokiem był nie tylko sposób, w jaki Norman Bates i jego matka mordowali kolejnych ludzi, ale także fakt, iż w niezrównoważonego psychopatę wcielił się ówczesny idol nastolatek Anthony Perkins. Co nie zmienia tego, że scena pod prysznicem okazała się tak intensywna, że widzowie wychodzili, a czasem wybiegali z kin. Zdarzyły się też podobno omdlenia, wzywano policję, żądano cenzury. Janet Leigh utrzymywała, że do końca życia kąpała się tylko w wannie.

Podglądacz (1960), reż. Michael Powell

Wielu określa dzieło Powella brytyjską Psychozą, co doskonale podkreśla odbiór, z jakim film się spotkał. Choć oba filmy mają szereg elementów wspólnych – bohaterami/antagonistami są przyjaźnie wyglądający młodzieńcy, którzy bezlitośnie mordują ludzi – to opowiadają zupełnie inne historie. Potwór z Podglądacza jest seryjnym zabójcą kobiet i nagrywa ich ostatnie chwile za pomocą kamery filmowej, zatem widz ogląda odbierane brutalnie życie z pierwszoosobowej perspektywy nagrywanego materiału, wręcz intymnie. Co wiąże się z wpisanym w ramy fabuły komentarzem na temat filmowego voyeuryzmu, jak kino podkręca i wypacza represjonowane żądze, pozwalając widzom przeżywać emocje, których nie odważyliby się przeżywać w życiu. Podglądacz trafił do kin dwa miesiące przed Psychozą, lecz został zmiażdżony przez krytykę i mimo że zyskał przez lata status klasyka X Muzy, nigdy nie wyszedł z cienia dzieła Hitchcocka.

Szokujące filmy – Mechaniczna pomarańcza (1971), reż. Stanley Kubrick

Jeden z najsłynniejszych przykładów filmu, którego odbiór był tak skrajny, że niektórzy ludzie wychodzili z kina zamyśleni, snując refleksje nad istotą przemocy oraz zwalczania przemocy przemocą, inni zaś mdleli i wymiotowali w ciemnej kinowej, wychodząc na świeże powietrze oburzeni. Kubrick, który kojarzył się wówczas widzom z intelektualną stymulacją 2001: Odysei kosmicznej, zaszokował cały świat nie tyle opowieścią o młodych, amoralnych kryminalistach, ile tym, jak ukazał ich ekranowe wybryki. Gwałt w takt słów Deszczowej piosenki? Napaść z włamaniem do domu ofiar? Bicie bezdomnych? Obnoszenie się z brakiem poszanowania do jakichkolwiek społecznych nakazów i zakazów? Niektórzy zarzucali Kubrickowi w listach, że poczuli się zbrukani, ponieważ on nie potępił jednoznacznie czynów głównych postaci, innych odrzucało poczucie bezsilności i braku oparcia w świecie, w który do tej pory mocno wierzyli.

Egzorcysta (1973), reż. William Friedkin

Jeśli jakiś film dorównuje Mechanicznej pomarańczy poziomem kontrowersji, jest to właśnie Egzorcysta, historia dwóch księży usiłujących wypędzić z ciała małej dziewczynki złośliwego demona. Scena, w której mówiąca demonicznym głosem Regan, która nie wygląda już zupełnie jak dziewczynka, wymiotuje niespodziewanie na jednego z księży, została przerobiona tysiące razy przez kulturę masową. A wielu siedzących na sali widzów zmusiła do zwrócenia tego, co mieli w żołądkach. Niektórzy kiniarze wspominali, że mieli pod telefonem hydraulików, by w sytuacji awaryjnej przyjechali odtykać rury w toaletach. Scena masturbacji krucyfiksem wywołała falę oskarżeń o obrazę uczuć religijnych, nie wspominając o masowych omdleniach. Krążyły pogłoski, że Egzorcysta doprowadził kilka osób do zawałów serca, a jedną kobietę do poronienia. Trudno się dziwić skrajnym reakcjom, bowiem film do dziś wywołuje mdłości.

Szokujące filmy – Ostatni dom po lewej (1972), reż. Wes Craven

O ile filmowcy w latach 60. XX wieku dopiero oswajali widzów z intensywniejszą ekranową przemocą, tak na przełomie dekad różni twórcy badali granice, do których można się posunąć w kinie. Jednym z takich eksploratorów był Wes Craven, późniejszy reżyser Koszmaru z ulicy Wiązów, Krzyku i wielu innych klasyków kina grozy. W swoim pełnometrażowym debiucie, opowieści o dwóch nastolatkach, które zostają porwane, upokorzone, zgwałcone oraz w końcu zabite przez grupę psychopatów (a potem jeszcze brutalniej pomszczone), chciał zbliżyć się jak najbardziej do ukazania realistycznej przemocy. Trudno stwierdzić, na ile prawdziwe i szczere były publikowane po premierze w gazetach oświadczenia sugerujące, że film powstał, żeby krytykować bezsensowną przemoc i ludzkie okrucieństwo. Jednakże pewne jest, że widzowie wychodzi tłumnie z seansów, a w niektórych przypadkach byli wręcz z nich wynoszeni.

Dzika banda (1969), reż. Sam Peckinpah

Podczas gdy dwa lata wcześniej Bonnie i Clyde wytyczyli nowe ścieżki w ukazywaniu filmowej przemocy, Dzika banda Peckinpaha to pierwszy film, który w pełni to wykorzystał, zwłaszcza w zrealizowanej w przełomowym dla ówczesnego kina zwolnionym tempie krwawej jatce z końcówki, która do dziś robi ogromne wrażenie. Opowieść o grupie starzejących się bandytów, którzy uświadamiają sobie, że w XX wieku nie ma miejsca dla ludzi ich pokroju, była z jednej strony brutalną elegią dla czasów Dzikiego Zachodu, a z drugiej demitologizacją mitów na jego temat powstałych w ramach X Muzy. Peckinpah dokonał imponującego odromantycznienia, jednakże tysiące widzów nie potrafiły przejść do porządku dziennego z przyjętym przez niego stylem. Najczęstszymi reakcjami były omdlenia, mdłości oraz oburzenie na spadający poziom kultury filmowej (na osławionym pokazie w Kansas City ponad trzydzieści osób wyszło z kina).

Szokujące filmy – Dziwolągi (1932), reż. Tod Browning

Browning już w rok wcześniejszym Draculi konfrontował widzów ze scenami, na które nie byli gotowi (Bela Lugosi był tak wymowny jako wampir, że wiele pań mdlało), lecz w Dziwolągach posunął się za daleko. A przynajmniej wedle panujących wówczas społecznych standardów, bo reżyser miał dobre intencje: do nakręconej na pograniczu melodramatu i horroru opowieści o pracujących w cyrku zdeformowanych fizycznie artystach zatrudnił prawdziwych cyrkowych artystów – kobietę z brodą, nierozdzielone bliźniaki, człowieka bez rąk i nóg i innych. Chciał odmienić ich postrzeganie, ale spotkał się z druzgocącą reakcją ludzi. Omdlenia na pokazach testowych sprawiły, że z filmu wycięto 30 minut materiału (w tym sekwencję kastracji, związaną z fabułą), a mimo to widzowie i tak wychodzili z kina oburzeni, zszokowani, „chorzy mentalnie”. Jedna kobieta pozwała wręcz studio, twierdząc, że za sprawą Dziwolągów poroniła.